رمزگشایی از قدیمی ترین عکس موتورسیکلت ایران
گزارش پژوهشی و اختصاصی موتورباشی درباره عکس تاریخی معروف
اگر درباره تاریخچه موتورسیکلت در ایران یا اولین موتورسیکلت وارد شده به ایران در فضای مجازی جستجو کنید با پدیده شگفت انگیزی روبرو می شوید. روی نمایشگر کامپیوتر یا موبایل تان، سایت های خبری، تخصصی و غیر تخصصی گوناگونی پدیدار می شوند که عکس مرد جوانی را در کنار یک دوچرخه موتوردار (موتورسیکلت) با عناوین مختلف اما محتوای مشابه کار کرده اند. سوای این عکس اسرارآمیز که ارزش تاریخی دارد، نوشته ها چیز زیادی برای عرضه ندارند اما، ترکیب تیترها و محتوا طوری است که خواننده فکر میکند این عکس، اولین موتورسیکلت وارد شده به ایران را نشان میدهد و آن موتورسیکلت هم انگلیسی بوده است. اما چه مستندی برای اثبات این موضوع وجود دارد؟
در میان همه این اخبار تکراری و غیر مستند، به نوشته ای با تاریخ انتشار 20 تیرماه 1398 از خبرگزاری ایسنا برخوردیم که ضمن استفاده از همان عکس معروف و تکراری، اطلاعات بیشتری در اختیار گذاشته است. خبرگزاری ایسنا به نقل از حمید قزلو (تهیه کننده مستند “موتورسیکلت”) آورده:
“براساس تحقیقاتی که انجام دادیم، در سال 1291 هجری شمسی ورود اولین موتورسیکلت به ایران توسط گمرک کشور ثبت می گردد. نخستین موتورهای وارد شده به ایران از هند و روسیه بودند. سال 1335 هم نخستین موتورهای ژاپنی وارد ایران می شوند و با وقفه ای چهار ساله در سال 39 ورود این موتورها دوباره شروع می گردد…. (با آنکه) 107 سال از ورود موتورسیکلت به ایران سپری شده اما حتی یک صفحه مدون هم در این باره وجود ندارد و به نظر می رسد هیچ گاه به این وسیله بها داده نشده است”.
خوشحال شدیم که سرانجام هموطنی به صرافت بررسی افتاده و به مطالب تکراری بسنده نکرده است و توانسته کشف کند که: ” اولین موتورسیکلت ثبت شده در گمرک کشور به 107 سال قبل (1291) بر می گردد”. اما شنیدن اینکه “حتی یک صفحه مدون” دراین باره موجود نیست برای ما تکان دهنده بود.
پس ما در موتورباشی برآن شدیم تا با استفاده از اطلاعات فوق و عکس قدیمی، راه هموطن مستند ساز را ادامه داده و تلاش کنیم تا با رمزگشایی از آن عکس، برای سوالاتی به قدمت یک قرن پاسخی پیدا کنیم. سوالاتی ازاین دست که:
آیا هند می توانسته سازنده این موتورسیکلت باشد؟
می دانیم که هند در آن زمان زیر سلطه انگلیس بود و صنعت موتورسیکلت سازی نیز در ابتدای راه بود و حتی در کشورهای پیشرفته صنعتی آن زمان، موتورسیکلت به تعداد محدود ساخته می شد. پس موتورسیکلت اسرارآمیز ما نمی توانسته ساخت هند باشد.
آیا ممکن است این موتورسیکلت ساخت روسیه باشد؟
آن زمان بسیاری از کالاهای مورد نیاز مانند چراغ نفتی، سماور، اسلحه، ترازو و صندوق های نگهداری اشیای قیمتی و ماشین آلات در کنار قند و پارچه و کفش چرمی مشهور به اُرسی از روسیه وارد می شد. ما در موتورباشی پژوهشی را درمورد صنعت موتورسیکلت شوروی و روسیه انجام داده بودیم و بر مبنای اطلاعاتی که داشتیم احتمال روسی بودن اولین موتورسیکلت وارداتی به ایران نامحتمل بود.
آیا موتورسیکلت ما – آنطور که بسیاری از سایت ها و منابع نوشته اند – یک موتورسیکلت انگلیسی بوده است ؟
اگر تاریخ ورود اولین موتورسیکلت 1291 خورشیدی (1912 میلادی) است ،آیا شواهد ثابت می کند موتورسیکلت نمایش داده شده در عکس، اولین موتورسیکلت وارد شده به ایران است؟
و از همه مهم تر موتورسیکلت نشان داده شده در عکس چه مشخصاتی داشته و سازنده آن که بوده است ؟
با توجه به منفی بودن پاسخ پرسشهای اول و دوم، جستجوی خود را برای یافتن پاسخ سوالات دیگر پی گرفتیم که نتایج جالب توجه و دور از انتظاری داشت.
“کارآگاه پوارو” و راز “اولین موتورسیکلت ایران”
ازهمان ابتدا به این نتیجه رسیدیم که، پاسخ سوالات ما درتشخیص هویت واقعی موتورسیکلت عکس قدیمی نهفته است. تنها سرنخی که داشتیم نوشته (نام برند) روی باک موتورسیکلت و ادعاهایی (احتمالاتی) درمورد انگلیسی بودن این موتورسیکلت بود. تلاش کردیم با خواندن نوشته روی باک، نام سازنده و مدل موتورسیکلت را شناسایی کنیم ولی چندی نگذشت که به مشکل برخوردیم. حروف روی باک بطرز عجیبی نوشته شده بودند و تنها حروف قابل شناسایی، سه حرف لاتین DOT بود.
آرشیو های عکس ها و برند های موتورسیکلت های قدیمی انگلیس را جستجو کردیم و شبیه ترین نام به نوشته روی باک موتورسیکلت در عکس قدیمی را یافتیم. پی بردیم که یک سازنده موتورسیکلت در انگلیس وجود داشته که تولیدات خود را با نام DOT – مخفف عبارت Devoid of Trouble به معنی «بی دردسر» – به بازار عرضه می کرده است.
اما در بررسی آرشیو های کلکسیونر های موتورسیکلت و موزه ها اثری از موتورسیکلتی با برند DOT که شبیه به عکس قدیمی ما باشد نیافتیم! چاره را در این دیدیم که با دوستانی در انگلیس و افراد و گروه های علاقه مند به برندهای قدیمی موتورسیکلت این مشکل را مطرح کنیم. همین کار را کردیم و با ارسال عکس معروف مان برای آنها، درخواست شناسایی این موتورسیکلت را کردیم. به این ترتیب این عکس در سایت ها و صفحات متعدد علاقمندان موتورهای قدیمی در خارج از کشور منتشر شد. آقای ریچارد کوک (Richard Cook) یکی از افرادی بود که برای یافتن هویت واقعی این موتورسیکلت با ما همکاری کرد. او عکس را با این نوشته برای علاقه مندان به موتورسیکلت های قدیمی ارسال و درخواست کمک کرد:
“فرستنده(موتورباشی) گفته این موتورسیکلت احتمالا اولین موتورسیکلت وارد شده به کشور ایران است و درخواست شناسایی آن را کرده است”.
”?Sender Says it is the earliest one go to Iran. Sender asks if anyone knows which model”
روزها و هفته ها گذشت و تنها پاسخ های نومید کننده دریافت میکردیم: ” موتورسیکلتی با برند DOT که شبیه موتورسیکلت عکس ارسالی باشد پیدا نمی کنیم” و ” در رکوردهای تاریخی عکس موتورسیکلتی مشابه پیدا نشد. به جستجو ادامه میدهیم“
“Looked in our history book, but can’t find a similar picture. Keep looking though”
سرانجام ایمیلی به همراه یک عکس دریافت کردیم که شاه کلید حل معما و پاسخ به تمام سوالات شد. “باشگاه موتورسیکلت های دات” در این ایمیل به ما نوشت:
“عکس شما آینه ای شده (برعکس چاپ شده) است . عکس درست موتورسیکلت شما این است (عکس زیر) و متاسفانه برند DOT نیست”.
.Your image is reversed. This is what it looks like. Sadly NOT a DOT
ایمیل دیگری از آقای راسل وایت (Russel White) دریافت کردیم که ضمن ارایه اطلاعاتی سودمند، به ما یادآور شد که:
” آئینه ای شدن تصویر هنگام چاپ عکس – درقدیم – پدیده رایجی بوده است. عکس شما را برای گرفتن کامنت منتشر کردیم“.
خوشحالی و شوری که پس از دیدن این ایمیل ها و عکس موتورسیکلتی کاملا شبیه به موتورسیکلت اسرارآمیز ما به تیم موتورباشی دست داد وصف شدنی نیست، چرا که میتوانست به رمزگشایی از رازی 107 ساله بیانجامد.
روی باک عکس موتورسیکلت ارسالی از باشگاه موتورسیکلت های DOT در انگلیس، کلمه Stock به روشنی دیده می شد.
با مشخص شدن برند این موتورسیکلت، جستجو را برای یافتن اطلاعات سازنده و مدل موتورسیکلت نشان داده شده در عکس آغاز کردیم و چندی بعد توانستیم پی به هویت سازنده ببریم:
جستجوهای اولیه نشان داد Stock (اشتاک) یک سازنده موتورسیکلت آلمانی بوده و برخلاف تصور و گزارش های مختلف در فضای مجازی، موتورسیکلت نشان داده شده در عکس معروف ما ساخت انگلیس نبوده است.
جستجو را به منابع آلمانی زبان گسترش دادیم و همزمان این کشف را با گروه هایی که در خارج از کشور در این تحقیق ما را همراهی کرده بودند در میان گذاشته و درخواست کمک بیشتر کردیم.
موتورسیکلت سازی اشتاک (Stock) آلمان
شرکت اشتاک در سال 1916 در برلین (آلمان) برای ساخت ماشین آلات کشاورزی تاسیس شد. بنیانگذار این کارخانه Richard Kahn از شهروندان “مانهایم” بود که مالک چند کارخانه تولیدی دیگر هم بود. در سال 1924 شرکت اشتاک کارخانه دیگری در ناحیه Niederschöneweide “برلین بزرگ” برای ساخت موتورسیکلت تاسیس کرد که Stock Motorpflug AG نام داشت. گزارشات مختلفی وجود داشت اما روشن بود که “اشتاک” کار خود را با ساخت موتورسیکلت های دو زمانه 119 سی سی تحت لیسانس شرکت Evans آمریکا شروع کرده است و تا اواخر دهه 1920 یا اوایل دهه 1930 آن ها را تولید می کرده است. “اشتاک” از سال 1929 تا سال 1933 موتورسیکلت هایی با طراحی خود به ظرفیت های 175 و 300 سی سی با سیستم انتقال نیروی میل گاردان نیز تولید کرده است.
موتورسیکلت های “اشتاک” به دلیل سادگی و قابلیت اطمینان بالا شهرت زیادی پیدا کرده بودند اما بحران اقتصادی بزرگ جهان که از سال 1929 در آمریکا شروع شد و به همه کشورهای صنعتی سرایت کرد این شرکت نامدار را از پای درآورد و در سال 1933 رسما ورشکست و بسته شد. حتی برخی منابع توقف تولید موتورسیکلت در این شرکت را سال 1931 اعلام کرده اند.
بررسی سابقه شرکت موتورسیکلت سازی “اشتاک” اطلاعاتی را به ما داد که راهگشای یافتن پاسخ سوال دیگر ما شد.
تاریخ ثبت شده ورود اولین موتورسیکلت به ایران (1291 خورشیدی = 1912 میلادی) با سابقه تاسیس و تولید در کارخانه موتورسیکلت سازی “اشتاک” (1924) اختلافی 12 ساله داشت.
این اختلاف زمانی ثابت می کند که عکس معروف ما در سال 1924 یا بعد از آن گرفته شده. بنابراین موتورسیکلت نشان داده شده در عکس قدیمی را نمی توان اولین موتورسیکلت وارد شده به ایران دانست.
سابقه شرکت “اشتاک” در تولید تحت لیسانس، ما را برآن داشت که تحقیق بیشتری کنیم.
اصلیت آمریکایی
از آنجا که می دانستیم ” اشتاک” ساخت موتورسیکلت را با تولید موتورسیکلت های آمریکایی “اونز” (Evans) در سال 1924 آغاز کرده، به سراغ آرشیو سازنده آمریکایی رفتیم. در بررسی سوابق پی بردیم CycleMotor Corporation سازنده موتورسیکلت های برند “اونز” بوده است. این شرکت از سال 1916 در حال تولید تجهیزات دوچرخه و از سال 1918 تا 1924 در کار تولید موتورسیکلت های 119 سی سی ” پاورسایکل” (Power Cycle) و همچنین انجین های درون سوز برای نصب روی دوچرخه بوده و بخشی از تولیدات خود را به اروپا صادر می کرده است. در سال 1924، CycleMotor Corporation تولید موتورسیکلت را متوقف می کند و امتیاز ساخت خود را در همان سال به شرکت “اشتاک” آلمان واگذار می کند.
در مسیر کشف راز عکس معروف، دوستان ما و علاقمندان موتورسیکلت های قدیمی در اروپا – که در این راه ما را یاری می دادند – اطلاعاتی را برایمان ارسال کردند که نشان می داد:
- شرکت فرانسوی “موتوبیکن” (Motobecane) با تاریخ تاسیس 1923 هم، موتورسیکلت های “Evans” را تحت لیسانس تولید می کرده که ربطی به موضوع تحقیق ما نداشت.
- شرکت “اشتاک” تغییراتی را در طراحی موتورسیکلت های 119 سی سی Evans داده بوده است.
این نکته بود که به موتورباشی کمک شایانی در نتیجه گیری از اطلاعات و شناسایی قطعی موتورسیکلت عکس معروف کرد.
داستان “اونز” و “اشتاک” (Evans – Stock)
در بررسی آرشیو موتورسیکلت های “اونز” متوجه بیشترین شباهت ظاهری بین مدل سال 1921 این سازنده، با موتورسیکلت “اشتاک” عکاسی شده در ایران یافتیم. به نظر میرسد تولید این مدل تا تعطیلی شرکت سازنده (1924) به همین شکل ادامه داشته است.
این موتورسیکلت 119 سی سی دوزمانه یا آن طور که سازنده نامگذاری کرده بود “پاورسایکل” (PowerCycle) با تغییراتی به فرانسه نیز صادر میشده است (تصویر زیر).
آلمانی ها تغییراتی ( اگزوز متفاوت، قطعات برقی متفاوت (احتمالی) و محفظه کیف مانند زیر ترکبند) در “پاورسایکل اونز” داده بودند و موتورسیکلت را با نام Stock R119 تولید می کرده اند.
بررسی ها نشان داد که این موتورسیکلت آلمانی – که همان موتورسیکلت اسرارآمیز عکس ما بود – بر اساس موتورسیکلت Evans Powercycle 119 cc آمریکایی، از سال 1924 تا سال 1928 با نام Stock R119 تولید می شده و به دلیل سادگی، قیمت مناسب و نگهداری آسان مورد توجه قرار داشته است.
در تحقیق گسترده تری به یک نمونه از این موتورسیکلت – که در موزه ای در آلمان به نمایش گذاشته شده – برخوردیم که تاریخ تولید 1930 را به همراه داشت (عکس زیر). نتیجه گیری درمورد اینکه آیا این نمونه، با نمونه های تولید شده بین سال های 1924-1928 مشابه هست یا نه برای ما ممکن نشد.
در اینجا عکس رمزگشای این پژوهش را که یک نمونه کلکسیونی و موجود از موتورسیکلت “اشتاک” آلمانی است و همان موتورسیکلت نشان داده شده در عکس معروف ایرانی است میبینیم.
و در اینجا مفتخریم که برای اولین بار عکس قدیمی و معروف را به صورت حقیقی آن ( درست چاپ شده ) برای دوستداران تاریخ موتورسیکلت ایران منتشر کنیم. در این عکس – برخلاف عکسهایی که تاکنون منتشر شده – نشان برند Stock بر روی آن براحتی قابل رویت و خواندن است
مشخصات فنی موتورسیکلت عکس معروف (یکی از اولین موتورسیکلت های وارد شده به ایران):
| نام و مدل | Stock R119 |
| سال | 1924 (اولین سال تولید)، ادامه تولید تا اواخر دده 1920 یا اوایل دهه 1930 |
| انجین | تک سیلندر، دوزمانه، 119 سی سی |
| قطر و کورس پیستون | 55 و 50 میلی متر |
| توان | 2 اسب بخار (3000 دور بر دقیقه) |
| میل لنگ | نصب شده برروی رولبرینگ |
| انتقال نیرو | با تسمه به چرخ عقب |
| گیربکس | دوسرعته Fichtel ، نصب شده روی محور پدال |
| سیستم جرقه زنی | مگنتی |
| روشن کردن موتورسیکلت | به وسیله پدال زدن یا هل دادن موتورسیکلت |
| وزن | 60 کیلوگرم |
| حداکثر سرعت | 60 – 50 کیلومتر بر ساعت |
| شاسی | لوله ای |
| ترمز | لقمه ای روی پولی چرخ عقب |
درابتدای این مطلب اشاره کردیم که مطابق با اخبار منتشر شده در سال 1398 ، مستند “موتورسیکلت” به تهیه کنندگی آقای حمید قزلو درحال تهیه است. طبق همان گزارشات خانم فرحناز شریفی نیز کارگردانی این کار ارزشمند را بر عهده دارند.
تاکنون خبری از اتمام این پروژه بدست ما نرسیده است. اما آخرین پیگیری های ما (اردیبهشت 1400) نشان از کار بر روی مراحل نهایی این مستند دارد که امیداریم هرچه زودتر ثمره تلاشهای این عزیزان در اختیار علاقمندان قرار گیرد.
ما در موتورباشی امیدواریم که با رمزگشایی از این عکس تاریخی، کمک کوچکی به مستند سازی تاریخ موتورسیکلت در ایران کرده باشیم. اکنون که میدانیم عکس قدیمی معروف نشان دهنده اولین موتورسیکلت وارداتی به ایران نیست، معمای دیگری پیش روی ما قرار می گیرد که امیدواریم بتوان روزی به آن پاسخ داد:
واقعا اولین موتورسیکلت وارد شده به ایران در سال 1912 میلادی چه بوده است؟
شاید بهترین سرنخ در این مورد را بتوان در لابه لای صحبت های آقای قزلو جستجو کرد که: “نخستین موتور های وارد شده به ایران از هند و روسیه بودند“.
آیا مستندی در گمرک کشورهای هند و روسیه آن زمان هست که به یافتن پاسخ کمک کند؟
در انتها لازم میدانیم که سپاس فراوان خود را از تمام دوستان و گروه هایی که در داخل و خارج از کشور ما را در این پژوهش یاری دادند اعلام کنیم.
با قدردانی ویژه از یاران پژوهش در اروپا:
- خانم نرگس شیرزادی
- آقای ریچارد کوک (Richard Cook)
- Dot motorcycle (پیج فیسبوک)
- dot-motorcycle-club.co.uk
- آقای راسل وایت (Russel White)
- وبسایت Cybermotorcycle.com
بسیار عالی و منحصر بفرد
بسیار عالی و منحصربفرد
بسیار خواندنی بود. سپاس از نویسنده
سلام
مقاله محشری بود. شما رازی را گشودید که تا بحال هیچکس نتوانسته بود حتی به آن نزدیک شود.مدتها این عکس فکر من را مشغول کرده بود که با پشتکار شما این راز قرن گشوده شد. دست مریزاد. فوق‌العاده بود. ممنون از این مقاله عالی و سایت خوبتون.